Kim jest najwyższy zwierzchnik Kościoła prawosławnego? Czy w tradycji wschodniego chrześcijaństwa istnieje odpowiednik papieża? Jak wygląda hierarchia duchowna w Cerkwi prawosławnej? W tym artykule postaram się przybliżyć strukturę władzy w Kościele prawosławnym, jego świadome podejście do soborowości i rolę poszczególnych hierarchów.
Zwierzchnictwo duchowe w Kościele prawosławnym – wstęp do zagadnienia
Odpowiedź na pytanie „kto stoi na czele Kościoła prawosławnego?” wymaga zrozumienia fundamentalnego założenia, które wyróżnia Cerkiew prawosławną na tle Kościoła zachodniego – zasadę soborowości (gr. synodikon). Kościół prawosławny nie uznaje jednej nadrzędnej osoby jako nieomylnego i absolutnego przywódcy duchowego całej wspólnoty, w przeciwieństwie do katolickiej doktryny papiestwa.
Duchową głową Kościoła jest sam Jezus Chrystus – „On jest głową Ciała – Kościoła” (Kol 1,18). Wszelka hierarchia ziemska w Cerkwi ma charakter służebny, a nie dominujący. Autorytet duszpasterski poszczególnych patriarchów, metropolitów czy biskupów wynika z ich apostolskiej sukcesji i wierności Tradycji, a nie z centralizacji władzy.
Autokefalia – klucz do zrozumienia struktury Kościoła prawosławnego
Premierową cechą organizacji Kościoła prawosławnego jest system lokalnych Kościołów autokefalicznych. Termin „autokefalia” (z gr. αὐτοκεφαλία – dosł. „samogłowieństwo”) oznacza, że dany Kościół lokalny rządzi się samodzielnie i nie podlega żadnemu innemu zwierzchnikowi czy ośrodkowi władzy kościelnej.
Współcześnie istnieje 16 kanonicznych autokefalicznych Kościołów prawosławnych (w zależności od uznania niektórych autokefalii liczba ta może się różnić). Każdy z nich ma własnego zwierzchnika – patriarchę, metropolitę lub arcybiskupa.
Oto zestawienie kilku najważniejszych Kościołów autokefalicznych:
| Kościół autokefaliczny | Zwierzchnik | Siedziba |
|---|---|---|
| Patriarchat Konstantynopolitański | Patriarcha Ekumeniczny (ob. Bartłomiej I) | Stambuł (dawny Konstantynopol) |
| Patriarchat Moskiewski | Patriarcha Moskwy i Wszechrusi (ob. Cyryl I) | Moskwa |
| Patriarchat Jerozolimski | Patriarcha Jerozolimski (ob. Teofil III) | Jerozolima |
| Kościół Grecji | Arcybiskup Aten i całej Grecji (ob. Hieronim II) | Ateny |
| Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny | Metropolita Warszawski i całej Polski (ob. Sawa) | Warszawa |
Rola Patriarchy Ekumenicznego – „pierwszy wśród równych”
Choć Kościół prawosławny nie uznaje jednego powszechnego zwierzchnika, istnieje w jego łonie osoba pełniąca funkcję honorowego prymatu – to patriarcha Konstantynopola, nazywany Patriarchą Ekumenicznym. Trzeba jednak podkreślić, że jego autorytet ma charakter symboliczny, a nie jurysdykcyjny.
Patriarcha Ekumeniczny działa jako pierwszy w porządku dyplomatycznym i liturgicznym wśród patriarchów Kościołów autokefalicznych i często pełni funkcję mediacyjną w konfliktach. Organizuje także Sobory Prawosławne, jak np. Sobór na Krecie w 2016 roku.
„Rola Patriarchy Ekumenicznego przypomina funkcję przewodniczącego zebrania – ma on głos, ale nie jest ponad innymi. Jest strażnikiem jedności, nie władcą. To jeden z fundamentalnych wyrazów soborowości w Prawosławiu” – mówi ks. dr Antoni Kozłowski, duchowny Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Historyczne źródła jego pozycji
Status Patriarchy Konstantynopola jako „pierwszego wśród równych” (grec. protos metaxy isón) wywodzi się z kanonu 28 Soboru Chalcedońskiego (451 r.), który przyznał biskupowi Nowego Rzymu prerogatywy analogiczne do biskupa Rzymu z tytułu prestiżu jego miasta. Ten status przetrwał mimo upadku cesarstwa bizantyńskiego i praktycznego ograniczenia władzy patriarchy do niewielkiej diaspory, zwłaszcza w XX wieku.
Hierarchia duchowna – jak zorganizowany jest Kościół prawosławny?
Struktura Kościoła opiera się na trzech stopniach sakramentu święceń, w sposób analogiczny do innych Kościołów apostolskich: biskupstwie, prezbiteracie i diakonacie. Jednak w tradycji prawosławnej biskup odgrywa szczególnie centralną rolę jako strażnik jedności, ortodoksji i życia liturgicznego.
Hierarchia biskupia dzieli się na:
- Biskupa diecezjalnego – zarządzającego jedną eparchią (odpowiednik diecezji);
- Arcybiskupa lub Metropolitę – zwierzchnika większego obszaru lub mającego rangę honorową;
- Patriarchę – najwyższego zwierzchnika danego lokalnego Kościoła autokefalicznego.
W Kościołach lokalnych istnieją również organy kolegialne: Święte Synody, będące stałymi radami episkopatu, podejmujące najważniejsze decyzje kanoniczne, liturgiczne i administracyjne. Synod może zwołać sobór biskupów danego Kościoła w szczególnie istotnych sprawach.
„Najwyższą władzą w Kościele nie jest indywidualna osoba, lecz Synod – zgromadzenie biskupów. W nim objawia się duch soborowości, który cechuje Cerkiew od czasów apostolskich” – podkreśla ks. dr hab. Igor Ławrynowicz, teolog i liturgista.
Przykład Polski – Metropolita jako głowa lokalnego Kościoła
W kontekście Polski odpowiedź na pytanie „kto stoi na czele Kościoła prawosławnego” brzmi: Metropolita Warszawski i całej Polski. Obecnie tę funkcję pełni abp Sawa (Hrycuniak), który jako zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przewodniczy Świętemu Soborowi Biskupów i reprezentuje Cerkiew w kontaktach międzyreligijnych i międzynarodowych.
Metropolita jest wybierany spośród hierarchów przez Sobór Biskupów i zatwierdzany przez instancje kościelne. Jego głos jest decydujący, ale nie jedynowładczy – zgodnie z zasadą konsensusu i współodpowiedzialności episkopatu.
Sobory a władza duchowa – wspólnota zamiast centralizacji
Historia Cerkwi ukazuje, że najważniejsze decyzje teologiczne i dyscyplinarne zapadały na Soborach – zarówno powszechnych (jak te siedem najwcześniejszych z pierwszego tysiąclecia), jak i panprawosławnych i lokalnych. Władza w Kościele nie opiera się na dekretach pojedynczych duchownych, lecz na jednomyślnych decyzjach zgromadzenia wiernych biskupów, w mocy Ducha Świętego.
Cytując słowa Pisma Świętego: „Postanowili bowiem Duch Święty i my…” (Dz 15,28) – te słowa Soboru Jerozolimskiego są podstawą prawosławnego rozumienia autorytetu.
Napięcia i współczesne wyzwania – czy jedność jest zagrożona?
Współczesne problemy, jak kontrowersje wokół autokefalii Kościoła Prawosławnego Ukrainy (nadanej przez Patriarchę Bartłomieja w 2019 r. i nieuznawanej m.in. przez Patriarchat Moskiewski), pokazały kruchość mechanizmów jedności między Kościołami lokalnymi.
Nie oznacza to jednak istnienia jednej głowy całego Prawosławia. Wręcz przeciwnie – te wydarzenia stanowią potwierdzenie, że Kościół opiera się na lokalnych strukturach i każda decyzja o charakterze ogólnoprawosławnym wymaga soborowego rozeznania.
Podsumowanie – kto naprawdę stoi na czele Kościoła prawosławnego?
Odpowiadając na pytanie „kto stoi na czele Kościoła prawosławnego”, trzeba z pokorą stwierdzić: sam Chrystus, jako Głowa Mistycznego Ciała. W strukturze ziemskiej każdy Kościół lokalny ma swojego zwierzchnika – patriarchę, metropolitę lub arcybiskupa – ale żaden z nich nie jest jedynym ani nadrzędnym autorytetem dla całej wspólnoty Cerkwi prawosławnej.
Nie ustaje jednak dążenie do jedności i harmonii, czego symbolem jest posługa Patriarchy Ekumenicznego, będącego „pierwszym wśród równych”.
„Prawosławie nie zna supremacji – zna służbę. Wszelka władza w Cerkwi to diakonia, oddanie, modlitwa i pasterska odpowiedzialność” – przypomina ks. Andrzej Dymitruk, proboszcz parafii prawosławnej św. Mikołaja.
W świecie coraz bardziej szukającym autorytetów i liderów, warto dostrzec, że Cerkiew nie wskazuje osoby, lecz Osobę – Chrystusa, który „jest ten sam wczoraj, dziś i na wieki” (Hbr 13,8). To On – nie żaden biskup, patriarcha ani metropolita – jest prawdziwą Głową Kościoła. Soborowość i modlitwa całej wspólnoty wiernych stanowią spoiwo wierności Ewangelii i Tradycji, które prowadzą Kościół Prawosławny przez wieki.
0 komentarzy