Jak wygląda finansowanie Kościoła w Polsce ze środków publicznych? Czy państwo rzeczywiście przekazuje znaczne sumy na działalność instytucji religijnych? W tym artykule postaram się w sposób możliwie dokładny i przejrzysty przedstawić, ile Kościół dostaje od państwa oraz na jakich zasadach odbywa się to wsparcie.

Uwarunkowania prawne współpracy państwa z Kościołem

Zacznijmy od podstaw. Relacje między państwem a Kościołem w Polsce reguluje Konstytucja RP, która w artykule 25 ust. 3 mówi: „Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadzie poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, a także współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”.

W przypadku Kościoła katolickiego dodatkową podstawą prawną jest Konkordat zawarty między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską w 1993 roku, ratyfikowany w 1998. Dokument ten reguluje najważniejsze kwestie wzajemnych relacji, w tym także potencjalne formy wsparcia finansowego.

Te akty prawne wyrażają kluczową zasadę: państwo nie finansuje Kościołów jako takich, ale może wspierać konkretne działania mające znaczenie społeczne – takie jak edukacja, dziedzictwo kulturowe czy pomoc społeczna.

Wsparcie finansowe Kościoła – główne źródła

Kiedy mówimy o tym, ile Kościół dostaje od państwa, najczęściej mamy na myśli kilka kategorii wsparcia, z których najważniejsze to:

• Fundusz Kościelny
• Dotacje na zabytki sakralne
• Wsparcie dla duchownych w ramach ubezpieczeń społecznych
• Finansowanie nauczania religii w szkołach
• Dotacje dla instytucji prowadzonych przez Kościół, takich jak szkoły, domy pomocy czy hospicja

Przejdźmy do szczegółów.

Fundusz Kościelny – relikt PRL z nową funkcją

Fundusz Kościelny został utworzony w 1950 roku, kiedy to państwo przejęło majątek Kościoła, deklarując rekompensatę w postaci specjalnego funduszu. Początkowo funkcja Funduszu polegała głównie na finansowaniu potrzeb wspólnot religijnych.

Z czasem jego rola uległa zasadniczej zmianie – dziś Fundusz Kościelny ma charakter wsparcia socjalnego i jest wykorzystywany przede wszystkim do opłacania składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne dla duchownych różnych wyznań (nie tylko katolików!).

W 2023 roku środki z Funduszu Kościelnego wyniosły około 216 milionów złotych. Z tego zdecydowana większość została przeznaczona na dopłaty do ZUS i NFZ dla około 30 tys. duchownych.

Ksiądz Marek Tomczak, proboszcz jednej z parafii diecezji opolskiej zauważa:
– Większość młodych księży nie zdaje sobie nawet sprawy, że ich składki emerytalne i zdrowotne opłacane są przez państwo dzięki Funduszowi. Gdyby państwo nie wspierało w tym zakresie Kościoła, wiele wspólnot lokalnych mogłoby nie udźwignąć ciężaru samodzielnego opłacania tych kosztów.

Religia w szkołach – kto i jak płaci?

Obecność religii w polskich szkołach publicznych to temat szeroko komentowany. W kontekście finansowania warto wiedzieć, że nauczyciele religii – duchowni, siostry zakonne, ale też osoby świeckie – są opłacani przez samorządy w ramach ogólnego budżetu oświaty. Kościół nie wypłaca im wynagrodzeń – robi to państwo.

Koszt nauczania religii wynosi rocznie około 1,5 miliarda złotych (stan na 2023 r.), co obejmuje wynagrodzenia około 30 tysięcy nauczycieli religii w całym kraju. Są oni zatrudniani na takich samych zasadach jak inni nauczyciele, ale muszą posiadać tzw. misję kanoniczną – upoważnienie do nauczania religii, udzielane przez biskupa diecezjalnego.

Decyzję o uczestnictwie w lekcjach religii podejmują rodzice lub sami uczniowie, co jest zgodne z zasadą wolności sumienia i wyznania.

Zabytki sakralne i dziedzictwo kulturowe

Kościoły, klasztory i inne obiekty sakralne są istotną częścią polskiego dziedzictwa kulturowego. Wiele z nich to zabytki wpisane do rejestru obiektów chronionych przez państwo.

W tym kontekście Kościół, jako zarządca tych dóbr kultury, może ubiegać się – na takich samych zasadach jak inne podmioty – o dofinansowanie z Ministerstwa Kultury, z funduszy samorządowych lub ze środków unijnych.

W 2022 roku w ramach programu „Ochrona zabytków” Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przeznaczyło ponad 200 milionów złotych, z czego znacząca część trafiła do parafii i klasztorów na remonty dachów, prace konserwatorskie fresków czy naprawę zabytkowych organów. Wszystkie te projekty muszą być uprzednio zatwierdzone przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Przykłady:

Kościelne instytucje społeczne i edukacyjne

Kościół katolicki w Polsce prowadzi setki instytucji – domy pomocy społecznej, poradnie rodzinne, hospicja, ośrodki odwykowe czy niepubliczne szkoły katolickie. Część z nich działa przy wsparciu finansowym państwa lub samorządu, ale tylko wtedy, gdy spełni określone ustawowe wymagania.

Na przykład Caritas Polska i jej diecezjalne oddziały regularnie otrzymują fundusze w ramach konkursów na prowadzenie placówek całodobowych opieki czy programów przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Kościelna tożsamość takich placówek nie jest przeszkodą – liczy się jakość świadczenia usług.

Ksiądz Paweł Brożek, dyrektor jednej z placówek Caritas, mówi:
– Dofinansowanie z programu 'Maluch+’ pozwoliło nam stworzyć żłobek dla dzieci z rodzin ubogich. To konkretna pomoc – nie ideologiczna, ale bardzo praktyczna.

Ile Kościół dostaje od państwa faktycznie?

Nie sposób podać jednej liczby, która wyczerpałaby odpowiedź na pytanie: „ile Kościół dostaje od państwa?”, ponieważ finansowanie obejmuje wiele niezależnych od siebie strumieni i zależy od konkretnej działalności.

Przybliżone roczne kwoty wydatków publicznych trafiających do instytucji kościelnych:

Łącznie, w zależności od roku i zaangażowania Kościoła w działania społeczne, sumaryczne wsparcie może wynosić między 2 a 3 miliardy złotych rocznie. Przy czym nie są to środki „na Kościół”, ale na konkretne działania realizowane przez Kościół lub jego przedstawicieli w przestrzeni publicznej.

Kościół i finanse w świetle refleksji duszpasterskiej

Rozważając temat finansowania Kościoła, warto przypomnieć słowa Pisma Świętego, które mogą stanowić przewodnik również w dzisiejszych dyskusjach społecznych:

„Oddajcie więc cezarowi to, co należy do cezara, a Bogu to, co należy do Boga” (Mt 22,21). To zdanie skłania do refleksji nad równowagą – między sprawiedliwością społeczną a uznaniem roli Kościoła nie tylko jako wspólnoty religijnej, ale też partnera w działaniach na rzecz człowieka.

Ksiądz Marek Tomczak podkreśla jeszcze jeden wymiar:
– Kościół nie może być zależny od państwa, ale też nie powinien izolować się od społecznych potrzeb. Jeżeli prowadzimy domy dziecka czy ośrodki dla osób w kryzysie, naturalne jest, że poszukujemy środków także w instytucjach państwowych. Służymy ludziom – nie tylko wierzącym.

Podsumowanie i refleksja

Odpowiedź na pytanie, ile Kościół dostaje od państwa, nie jest jednoznaczna i nie sprowadza się do jednej prostej liczby. Kościół w Polsce otrzymuje wsparcie z różnych źródeł publicznych, ale rzadko są to środki „bezzwrotne” – w zamian następuje świadczenie usług: edukacyjnych, społecznych, konserwatorskich czy duszpasterskich.

Patrząc szerzej – relacja państwo-Kościół to nie tylko kwestia finansów, ale także zaufania i porozumienia w zakresie wspólnego dobra. Jak powiedział papież Franciszek w Evangelii Gaudium (n. 183), „Kościół ze swojej natury jest misją” – i tę misję realizuje także, korzystając z dostępnych narzędzi i współpracy z innymi instytucjami.

Z punktu widzenia obywatela i chrześcijanina, warto pytać nie tylko o to, ile Kościół dostaje od państwa, ale także – co z tym wsparciem robi: komu służy, jak przemienia rzeczywistość, i czy naprawdę odpowiada na współczesne potrzeby ludzkie.