Od wieków wierni w Polsce mieli pragnienie, by Słowo Boże docierało do nich w ojczystym języku. Kto jednak faktycznie przetłumaczył Biblię na język polski jako pierwszy? Jakie były początki polskich przekładów Pisma Świętego? W tym artykule postaram się odpowiedzieć na to pytanie, przybliżając historię tłumaczenia Biblii na język polski – od średniowiecza aż po czasy współczesne.

Dlaczego tłumaczenia Biblii mają znaczenie?

Zanim przejdziemy do odpowiedzi na pytanie, kto przetłumaczył Biblię na język polski, warto zastanowić się nad szerszym kontekstem znaczenia samych przekładów. Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Objawieniu Bożym „Dei Verbum” naucza jasno: „Ponieważ słowo Boże powinno być wszystkim zawsze dostępne, Kościół z macierzyńską troską czuwa, aby wykonywano odpowiednie i wierne przekłady Pisma Świętego na różne języki” (DV 22).

Tłumaczenie Pisma Świętego nie było i nie jest zwykłą pracą filologiczną – to działanie pastoralne i teologiczne, którego celem jest umożliwienie wiernym osobistego spotkania z Bogiem poprzez Jego Słowo.

Najstarsze ślady przekładów biblijnych na ziemiach polskich

Początki tłumaczenia Biblii na język polski sięgają średniowiecza. Już w XIV wieku pojawiają się pierwsze fragmenty Pisma Świętego zapisane w języku polskim, ale nie były to tłumaczenia całych ksiąg. Zazwyczaj były to urywki czy perykopy wykorzystywane w liturgii lub katechezie.

Najważniejszym wczesnym dziełem tego okresu jest tzw. Psałterz floriański, pochodzący z końca XIV wieku. Ten rękopis zawiera tekst psalmów w trzech językach: łacińskim, niemieckim i polskim. Co istotne, chciałbym podkreślić, że jest to jeden z najstarszych istniejących dzisiaj zabytków języka polskiego o charakterze biblijnym.

Ks. Tomasz Wysocki, biblista i wykładowca WSD w Krakowie, zauważa: „Psałterz floriański świadczy o głębokiej potrzebie przystępności Pisma dla ludzi prostych, nieuczących się łaciny. Choć nie był to pełny przekład Biblii, od niego zaczęła się historia tłumaczeń biblijnych w naszym języku”.

Pełna Biblia po polsku: Biblia Królowej Zofii

Pierwszym znanym, choć nie do końca zachowanym, pełnym tłumaczeniem Biblii na język polski była tzw. Biblia Królowej Zofii, powstała na polecenie Zofii Holszańskiej, czwartej żony króla Władysława Jagiełły. Przekład powstał najprawdopodobniej między 1433 a 1455 rokiem i opierał się na Wulgacie, łacińskim tłumaczeniu św. Hieronima, które w tamtych wiekach stanowiło podstawę dla całej łacińskojęzycznej Europy.

Tłumaczenia tego dzieła dokonał anonimowy duchowny, być może z krakowskiego środowiska akademickiego. Język był dostosowany do ówczesnych realiów i potrzeb dworu królewskiego.

Niestety, Biblia Królowej Zofii nie zachowała się w całości. Przetrwało jedynie około połowy manuskryptu, co nie umniejsza jednak jej znaczenia jako pierwszego, podjętego z rozmachem polskiego przekładu całego Pisma.

Reformacja i przełom XVI wieku

XVI wiek to czas przełomu w przekładach biblijnych – nie tylko w Polsce, ale w całej Europie. Ruch reformacyjny, który podkreślał rolę osobistej lektury Pisma Świętego, przyczynił się do pojawienia się pełnych tłumaczeń Biblii w językach narodowych. W Polsce również obserwujemy ten trend.

Bracia Polscy i Biblia Nieświeska (1572)

Bracia Polscy, inaczej zwani arianami, w 1572 roku w Nieświeżu wydali pełny przekład Biblii na język polski. Przekład ten nie uzyskał jednak większego rozpowszechnienia, ponieważ był ściśle związany z ruchem uznawanym przez większość chrześcijan jako heretycki. Mimo to, Biblia Nieświeska zasługuje na wzmiankę jako jedna z pierwszych prób opracowania Pisma w języku polskim z myślą o szerszym odbiorcy.

Katolicka odpowiedź: Biblia Leopolity (1561) i Biblia Jakuba Wujka (1599)

Już w 1561 roku ukazała się Biblia Leopolity – tak nazwana od jej wydawcy Jana Leopolity (właśc. Jan Kasprowicz). Był to pierwszy drukowany przekład Biblii na język polski, przygotowany z myślą o katolickim odbiorcy. Przekład opierał się na Wulgacie i charakteryzował się stylem barwnym, poetyckim, choć czasem trudnym w odbiorze.

Najważniejszym i najbardziej znanym przekładem katolickim stała się jednak Biblia Jakuba Wujka. Tłumaczenie to zostało ukończone przez jezuickiego teologa i wydane po jego śmierci w 1599 roku. Przez ponad 300 lat Biblia Wujka pozostawała podstawą dla czytań, katechizacji i medytacji duchowej w Kościele katolickim w Polsce.

„Biblia Wujka miała nieoceniony wpływ na rozwój polskiej religijności i literatury — jej zwroty weszły do codziennego języka i stały się częścią duchowego dziedzictwa narodu” — podkreśla ks. Jan Rudnicki, teolog z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Na uwagę zasługuje także fakt, że przekład Wujka opierał się na Wulgacie, ale uwzględniał także sugestie i poprawki w duchu decyzji Soboru Trydenckiego. Posiadał liczne przypisy, komentarze i był odpowiedzią na potrzeby duszpasterskie ówczesnego Kościoła.

Czasy współczesne – Biblię tłumaczą komisje

Współczesna epoka przyniosła nowe przekłady uwzględniające postępy biblistyki, filologii i odkryć archeologicznych. Najważniejsze dziś przekłady katolickie w języku polskim to:

Biblia Tysiąclecia, tłumaczona przez zespół biblistów pod auspicjami Benedyktynów tynieckich, przy współpracy z Komisją Nauki Wiary Episkopatu Polski, stała się oficjalnym przekładem wykorzystywanym w liturgii. To właśnie słowa z tego przekładu słyszymy podczas Mszy Świętej: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo” (J 1,1).

W 2023 roku zakończyły się prace nad nowym przekładem Biblii do czytań liturgicznych – tzw. „Biblią liturgiczną”. Jest to uwspółcześniony przekład Biblii Tysiąclecia, zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski.

Podsumowanie i refleksja

Historia przekładów Biblii na język polski to opowieść o tęsknocie wiernych za osobistym spotkaniem ze Słowem Bożym, a także o odpowiedzialności tłumaczy i Kościoła za wierne oddanie Objawienia. Na pytanie „Kto przetłumaczył Biblię na język polski?” nie ma jednej odpowiedzi. Przez wieki byli to anonimowi mnisi, uczony zakonnik Jakub Wujek, komisje liturgiczne i zespoły biblistów pracujących dla współczesnego Kościoła.

„Każdy przekład to owoc modlitwy, rozeznania i wspólnotowej troski o zbawienie wiernych. To nie tylko język – to forma służby Kościołowi” – podkreśla ks. Tomasz Wysocki.

Dzisiejszy dostęp do Pisma Świętego w wielu wersjach językowych i edytorskich jest błogosławieństwem, które wzywa do odpowiedzi – do głębszej lektury, medytacji i modlitwy. Jak mówi św. Paweł w Liście do Rzymian: „Wiara rodzi się z tego, co się słyszy, tym zaś, co się słyszy, jest słowo Chrystusa” (Rz 10,17). Niech zatem to słowo – przetłumaczone i udostępnione – prowadzi nas do żywej wiary, zakorzenionej w tradycji i rozumiejącej współczesność.